Tend-and-Befriend, het onbekende zusje van het duo Fight en Flight (2)

Bij stress denk je gauw aan de fight-or-flight-reactie. Vechten of vluchten als reactie op spanning en gevaar. Uit recenter onderzoek blijkt met name voor vrouwen nog een derde reactie: ‘tend-and-befriend’.

Kunnen we beter met stress leren omgaan als we weten hoe dit patroon werkt? In dit artikel zoomt Marga Rijken in op de werking van emoties en de chemische processen in ons lichaam als reactie op spanning of belasting, op stress in de meest brede zin.

Vrouwen reageren anders op stress

De fight-or-flight-reactie. Vechten of vluchten als reactie op spanning en gevaar. Ze werden in 1932 voor het eerst genoemd door Walter Cannon en zijn inmiddels gevleugelde begrippen geworden. Tot het einde van de twintigste eeuw zijn zij de maat, totdat Shelley E. Taylor (2000) wat preciezer gaat kijken naar de opzet van stressonderzoeken. Zij ontdekt dat vrouwen hierin zwaar ondervertegenwoordigd zijn.

Uit onderzoek waarin vrouwen wel zijn meegenomen komt een derde patroon naar voren. Deze reactie noemt Taylor ‘tend-and-befriend’ – zorgen en verbinden. Hoe werkt dit tend & befriend-patroon? Werkstress is de belangrijkste reden voor ziekteverzuim en bovendien hebben vrouwen meer kans op een burn-out dan mannen (2018). Kunnen we er beter mee leren omgaan als we weten hoe dit patroon werkt?

Autonoom zenuwstelsel

Emoties zitten diep in ons brein genesteld en werken onbewust en razendsnel. Ze kunnen je in een paar tellen in opperste staat van paraatheid brengen en lopen ‘via je ruggenmerg’. Er komt geen bewuste gedachte aan te pas. Het gaat autonoom en razendsnel. Hier zorgt je autonome zenuwstelsel voor, dat uit twee systemen bestaat die tegengesteld aan elkaar werken – het sympatische en het parasympatische zenuwstelsel. Het sympathische zenuwstelsel bereid je lichaam voor op gevaar. Het parasympatische zenuwstelsel zorgt voor een toestand van rust. Als je in de stress schiet zorgt het sympathische zenuwstelsel ervoor dat er energie wordt vrijgemaakt om snel te kunnen handelen. Je hartslag versnelt, je bloeddruk gaat omhoog, luchtwegen verwijden zich, suiker en vet worden vrijgemaakt en de spijsvertering wordt afgeremd. Het parasympatische zenuwstelsel doet het tegenovergestelde, die brengt het lichaam weer tot rust. Je kunt op adem komen en herstellen.

In een split second

Overal om je heen zijn natuurlijke prikkels die je, vaak onnodig, in de alarmstand zetten. Je ziet iemand struikelen en je hart slaat een slag over. Je kijkt naar een spannende film en de muziek bezorgt je al klamme handen. Je staat in de wachtrij om kaartjes voor een concert te bemachtigen en je voelt je gezicht warm worden. Zo snel werkt het. In een split second sta je ‘aan’. Ook reclame en internet spelen hier voortdurend op in. Tel dat op bij je eindeloze verbeeldingskracht, en je begrijpt waarom je gemakkelijk gestrest raakt. Voor je brein maakt het niet uit of je iets echt meemaakt of dat je het je voorstelt, het autonome zenuwstelstel reageert alsof het echt gebeurt (2015). Schiet je aan, dan doet het een enorme aanslag op je energievoorraad. Het trekt je in korte tijd leeg. Hersteltijd is daarna hard nodig, en daar ontbreekt het nog wel eens aan.

Emotionele reacties zijn nuttig (geweest)

Alle emotionele reacties, positieve en negatieve, hebben hun nut, of tenminste gehad (2015). Door selectie zijn de systemen overgebleven die ons in een bepaalde fase van de evolutie het beste dienden – een kwestie van ‘survival of the fittest’. Die reactie verdwijnt niet zomaar als de omstandigheden veranderen. Daar gaat heel veel tijd overheen. Je kunt je voorstellen dat we in de begintijd, toen we nog niet bovenaan de voedselketen stonden, van alle kanten omringd werden door gevaar. De fight-flight-reactie is daar de erfenis van. Voordat we het gevaar bewust waarnemen, is het in ons brein al gedetecteerd en worden de processen op gang gebracht die ik hierboven beschrijf. We hebben lang gedacht dat het bij mannen en vrouwen hetzelfde werkte. Inmiddels weten we dat het bij vrouwen net even anders gaat. Ook dat is evolutionair verklaarbaar. Vechten of vluchten bij gevaar is voor mannen een reële optie. Voor vrouwen vaak niet. Vrouwen zijn minder gespierd en hebben de evolutionaire taak gekregen om het nageslacht te beschermen. Logisch dus dat er zich een derde reactie heeft ontwikkeld.

Je chemische fabriekje

Onder regie van je sympathische zenuwstelsel en je hormoonhuishouding komt er bij stress een complex chemisch proces op gang. De eerste reactie is voor mannen en vrouwen hetzelfde. Je lichaam wordt in opperste staat van paraatheid gebracht en er komt een waterval aan hormonen vrij. Dat geeft een gevoel van opwinding, je bent alert en klaar voor de aanval. Met name de hormonen adrenaline en cortisol zorgen hiervoor. Vervolgens komt er bij vrouwen direct een kalmerend proces op gang, waarbij het hormoon oxytocine een belangrijke rol speelt. Bij stress stijgt bij vrouwen de oxytocinespiegel. Dit zorgt voor verdoving en ontspanning. Hierdoor vermindert je angst en neemt de activiteit van het sympathische zenuwstelsel af. Met deze kettingreactie wordt vervolgens je fight-flight-reactie onderdrukt. Dit is de biologische basis voor het tend-and-befriend-gedrag.

Oxytocine zorgt er dus voor dat de sympathische reactie kalmeert. Oxytocine wordt ook wel het knuffelhormoon genoemd. Het niveau stijgt als je knuffelt, aait of gestreeld wordt. Onder invloed van dit hormoon ga je je socialer, liefdevoller en zorgzamer gedragen en je krijgt meer vertrouwen in anderen. De relatie tussen oxytocine en stressreductie is bij vrouwen inmiddels duidelijk aangetoond (2011). Een illustratief voorbeeld is het verschil in het gedrag thuis van vaders en moeders na een werkdag met stress. Moeders gedragen zich dan liefdevoller en zorgzamer (tend-and-befriend). Vaders daarentegen trekken zich terug of maken conflicten. Als hun stress is veroorzaakt door een conflict op het werk blijven ze het conflict opzoeken (fight). Als de stress niet is veroorzaakt door een conflict, trekken ze zich terug (flight) (2000).

Bij stress zoeken vrouwen elkaar actief op voor het vragen én het geven van hulp en steun. Dit is een van de meest robuuste genderverschillen die we kennen. (2000). Samen sta je sterk. Voor vrouwen evolutionair dermate belangrijk, dat het zich door selectie in ons vrouwelijke DNA heeft genesteld.

In een individualistische samenleving

En nu terug naar de vraag die ik aan het begin van dit artikel stelde. Kunnen we als vrouwen beter omgaan met een teveel aan stress als we weten hoe het werkt? Voor mezelf kan ik dit met een volmondig ja beantwoorden. Als ambitieuze jonge vrouw ben ik aan het begin van mijn loopbaan helemaal meegegaan met de mores die er in het bedrijfsleven heersen. Hard werken, successen nastreven, bij fouten zelf op de blaren zitten en vooral geen hulp vragen. Opvallend veel vrouwen in mijn omgeving vertelden dat ze, net als ik, al als klein kind bij alles ‘zelf doen’ zeiden. Met zo’n houding pas je goed in het op mannelijk DNA gestoelde bedrijfsleven. Gelukkig werkte ik steeds in organisaties waar goed op elkaar werd gelet en had ik potige vrouwelijke collega’s die me ongevraagd steunden en afremden als ik te veel hooi op mijn vork nam. Dat leerde me stap voor stap om maat te houden en mijn eigen grenzen in acht te nemen. Inmiddels zijn we dertig jaar verder en zit ik in de rol van de oudere collega.

Onlangs vroeg een jongere vrouwelijke collega mij om steun. Ze wilde een evenement afblazen, omdat het haar allemaal te veel werd. Ik wees haar op haar verantwoordelijkheden en er groeide een vervelende sfeer. Ze merkte op dat de man waarmee ze had overlegd voordat ze mij belde al net zo bot had gereageerd als ik nu. Ze vroeg nu expliciet om steun van mij. Beschaamd schoof ik in een andere groef en binnen een paar minuten was het probleem opgelost. Zonder concessies te doen aan het oorspronkelijke plan en geheel door haar zelf bedacht en opgepakt.

Samen sta je sterk. Sociale steun is voor vrouwen een natuurlijke methode om met stress om te gaan. Het is een wederkerig proces, dat hulpvrager en -gever letterlijk een goed gevoel geeft en sterker maakt (2016). We zouden het haast vergeten in een wereld waarin het mannelijke DNA nog steeds de maat is.

Auteur: Marga Rijken

Referenties

Van den Brink, E., & Koster, F. (2015). Compassie. In E. Bohlmeijer, L. Bolier, G. Westerhof, &
J. A. Walburg (Red.), Handboek Positieve Psychologie (2de editie, pp. 185–210). Amsterdam: Boom.

Leclaire, A. (2016). Dit zijn de redenen waarom vrouwen vaker gestrest zijn dan mannen. Vrij Nederland, 8 maart, 1–6. Geraadpleegd van https://www.vn.nl/gejaagd-door-het-leven/

Taylor, S. E., Klein, L. C., Lewis, B. P., Gruenewald, T. L., Gurung, R. A. R., & Updegraff, J. A. (2000). Behavioral Responses to Stress in Females: Tend-and-Befriend, Not Fight- or_Flight. Psychological Review, 107(3), 1–36. Geraadpleegd van https://scholar.harvard.edu/marianabockarova/files/tend-and-befriend.pdf

Taylor, S. E. (2006). Tend and Befriend, behavioral Bases of Affiliation under Stress. Association for Psychological Science, 16(6), 273–277. Geraadpleegd van
https://taylorlab.psych.ucla.edu/wp-content/uploads/sites/5/2014/10/2006_Tend-and- Befriend_Biobehavioral-Bases-of-Affiliation-Under-Stress.pdf

Taylor, S. E. (2011). Tend and Befriend Theory. In A. M. van Lange, A. W. Kruglanski, & E. T. Higgins (Red.), Handbook of Theories of Social Psychology (1ste editie, pp. 1–41).
Geraadpleegd van Taylor, S. E. (2011). Tend and Befriend Theory. In A. M. van Lange, A. W. Kruglanski, & E. T. Higgins (Red.), Handbook of Theories of Social Psychology (1ste editie, p. onbekend). California: Sage Publications.

Arbobalans 2018: Psychosociale Arbeidsbelasting en Burn-Outklachten Blijven Toenemen. (2019, 31 januari). Geraadpleegd op 24 februari 2020, van https://www.tno.nl/nl/over- tno/nieuws/2019/1/arbobalans-2018-psychosociale-arbeidsbelasting-en-burn-out-klachten- blijven-toenemen/